Đây là một cuốn “ký ức” kể lại những cuộc gặp gỡ giữa cụ Tản Đà và tác giả Ô. Nguyễn Văn Phúc, một người cháu của Cụ. Cuốn sách dày 126 trang do nhà Xuất bản Đời Mới ở 62 phố Hàng Cót Hà Nội cho ra đời vào năm 1944, 58 năm trước.

Xin các bạn hãy cùng tôi đọc mấy lời sau đây của tác giả:

“Tôi, một người cháu, hằng được sống những giờ thân mật, hằng được nghe những truyện tâm tình của Tản Đà, nều không viết về cuộc đời thi sĩ, thời văn học sử Việt Nam khi nói về thân thế và văn chương của người tất hẳn sẽ còn lại đôi phần thiếu sót…”

Qua 126 trang sách tác giả đã kể lại cho người đọc rất nhiều chuyện rất chi tiết về cuộc đời nay đây mai đó, khi bổng khi trầm của Cụ. Nhờ tác giả người đọc mới biết rằng cụ Tản Đà thi trượt hai khoa thi liền và có một người yêu mà thi sĩ yêu vụng nhớ thầm thì lại thuộc về người khác, và đó là lý do Cụ trở thành yếm thế và phải “mượn thơ văn để tiêu sầu”:

“Đêm thu buồn lắm chị Hằng ơi,
Trần giới em nay chán nữa rồi.”

Xin hãy cùng tôi đọc đoạn này của tác giả Nguyễn Văn Phúc:

“Mộng ngày xanh đã tan tác, lại đến lúc thi hỏng luôn hai khoá; truyện đời mười phần bất đắc chí đến tám chín, khiến cho Tản Đà cũng mang nặng những ưu tư, sầu chán. Khi đó, thi sĩ đã không tìm thấy hứng thú của sự sống, người đã phải thốt lên một câu vô cùng bi đát: “Đời đáng chán hay không đáng chán” cũng chẳng cần “Cất chén quỳnh riêng hỏi bạn tri âm”.

Mục đích thời bấy giờ sự học ở khoa cử. Khoa cử có quan hệ đến thân thế. Đã hết sức chuyên tâm về sự học, mà cái mộng ông Nghè, ông Cống đã chẳng được như nguyện, nhà thi sĩ của sông Đà, núi Tản càng tiếc cho tài học mình bao nhiêu, lại càng thương cho thân thế mình bấy nhiêu. Và buồn hơn nữa, đã chẳng được là ông Nghè, ông Cống thời mỹ nhân mà thi sĩ yêu vụng, nhớ thầm, những mong được cùng nhau ăn đời ở kiếp, lại phút chốc về tay kẻ khác.

Bởi vậy, những bài thơ quốc văn đầu tiên của thi sĩ mới nhiễm đầy một giọng riễu mình, riễu đời. Những bài thơ đó sẽ để lại cho những người đọc sau này biết rõ một giai đoạn trong đời thi sĩ. Bài “Bán áo” dưới đây là một thí dụ:

Cử tú không mà rể cũng không
Còn đeo áo đoạn để ai trông,
Kìa màu Thượng Hải xanh xanh lợt,
Này giá Sơn Tây đáng mấy đồng,
Đang buổi khan tiền chơi cách thế,
Có ai biết của giúp nhau cùng.
Thơ văn chật ních tay buồn rỗi,
Bán áo mà mua giấy viết ngông.

Cái “viết ngông” của một nhà chân thi sĩ thực có ích lợi cho tiền đồ văn chương của Việt Nam đang ở trong thời kỳ phôi thai.

Ở đời nhiều khi rủi lại là may. Cứ một sự thi hỏng của Tản Đà, bảo là rủi thời thực là rủi. Nhưng cái rủi đó lại là cái may cho chính thi sĩ, và hơn nữa cho thi ca nước nhà.

Nhờ ở sự bất đắc chí lúc thiếu thời, Tản Đà đã để lại cho chúng ta được bao lời thơ du dương bất hủ, và đã ghi lại tên người mãi mãi với sử xanh.”

Thật vậy nếu như Tản Đà thi đỗ và ra làm quan, thì ngày nay chắc gì ông Quan Huyện, Quan Phủ Nguyễn Khắc Hiếu đã được mọi người nhớ tới, như là đang nhớ tới Tản Đà ngay cả lúc này…

Là người yêu thích cụ Tản Đà từ bé với các cuốn Lên Sáu, Lên Tám, khi đọc cuốn ký ức của người cháu Nguyễn Văn Phúc này tôi thấy rất thích thú, đặc biết nhất là đoạn Tản Đà nhận được thơ của cụ Nguyễn Văn Vĩnh mời cộng tác với tờ Trung Bắc Tân Văn mà cụ Vĩnh là chủ nhiệm vào thời đó. Sau một ngày suy nghĩ cụ Tản Đà đã viết cho cụ Vĩnh một thư thoái thác không chịu làm cho cụ Vĩnh. Cả họ cho cụ là gàn, nhưng thực ra cụ từ chối vì có lý do riêng của cụ mà họ không hiểu nổi. Và dưới đây, theo lời tác giả Phúc kể lại, chính là lý do tại sao cụ từ chối do chính miệng cụ nói ra: “Sở dĩ tôi không nhận lời là vì tôi đã có ý định nếu mình ra góp mặt với đời thời tự mình phải đứng chủ trương một cơ quan ngôn luận. Cơ quan ngôn luận đó sẽ hoàn toàn thực hành những quan niệm về văn chương, sẽ trình bày những lý tưởng của mình với quốc dân, chứ nếu mình viết giúp cho một cơ quan khác thời mình chỉ là phụ thuộc vào cơ quan đó, lẽ tất nhiên những tư tưởng, quan niệm riêng về xã hội, văn chương sẽ không thể làm theo như ý muốn của mình được. Vả lại, tôi muốn tự tài mình lại gây lấy một thanh thế cho mình, nếu mình thực có tài. Đi theo một người khác để nhờ người ta tiến cử hộ thời một nhà văn có tự trọng có bao giờ lại chịu làm…”

Đây thực sự là một cuốn sách hay viết về cụ Tản Đà bất hủ của chúng ta.

Trích Hồi ký 60 năm chơi sách, Chương VI

Vũ Anh Tuấn