sachvatranh

Trước khi nói về tờ báo đầu tiên bằng chữ quốc ngữ - tờ Gia Định Báo – tôi xin phép được nhắc lại một vài chi tiết lịch sử liên quan tới việc người Pháp chiếm và đô hộ Việt Nam.

Một số người Pháp làm công việc nghiên cứu lịch sử cho rằng việc họ tới Việt Nam lập chế độ Bảo Hộ (Protectorat) cũng giống như chuyện đã xảy ra ở Algérie. Khi mới tới họ không hề có ý nghĩ muốn chiếm VN làm thuộc địa, nhưng chính những biến cố chính trị đã khiến họ phải ở lại …

Chúng ta, ai đã học sử đều nhớ tới hiệp ước liên minh được ký kết năm 1787 (Đinh Mùi) giữa Nguyễn Ánh (Gia Long) và Lộ Y thứ 16, qua đó Côn Đảo (Poulo Condore) được nhượng cho Pháp. Nhưng vì cuộc Đại Cách Mạng Pháp 1789 xảy ra và Lộ Y 16 bị xử tử nên hiệp ước đó không thi hành được. Thế là Pháp và Việt Nam coi như không có liên lạc trong gần 80 năm cho đến khi những cuộc bức hại những người theo đạo Thiên Chúa và việc tàn sát các giáo sĩ Tây phương bởi con cháu Gia Long đã buộc Pháp và Tây Ban Nha mở cuộc viễn chinh chống lại Việt Nam. Quân Pháp và Tây Ban Nha lúc đó được gọi là I pha nho đánh nhau với VN ta ở nhiều nơi, trong nhiều năn cho tới năm 1862, sau khi thua ở Gia Định, mất Định Tường, Biên Hòa và Vĩnh Long, phía VN buộc lòng phải ký hòa ước vào năm đó tức là Hòa Ước Nhâm Tuất (1862) mất đứt cho Pháp ba tỉnh Biên Hòa, Gia Định và Định Tường. Thời gian tiếp sau ngày Hòa Ước Nhâm Tuất chính là những ngày người Pháp tổ chức và thiết lập bộ máy cai trị ở các nhượng địa. Một trong những công cụ đầu tiên người Pháp sử dụng là báo chí: Đô đốc Bonard chuyển từ Pháp qua một cái máy in, có một ít chữ và vài chú thợ sang theo, thật đúng là phải đợi tới ngày Pháp sang chúng ta mới có báo dù rằng những tờ báo đầu tiên đều bằng Pháp văn và Hán văn. Tờ báo thứ nhất in ở Saigon là tờ Bulletin officiel de l’Expedition de Cochinchine (Tập san chính thức của cuộc Viễn chinh ở Nam Kỳ) ra đời năm 1862 bằng tiếng Pháp chứa toàn những thông cáo, nghị định, quyết định vv… đánh số thứ tự 1, 2, 3, 4, vv… và ngay trong số đầu tiên ta có thể đọc được thông báo số 1 là Trung Tướng Hải Quân (Vice Amiral) Charner chuyển giao quyền hành cho Thiếu tướng Hải Quân Bonard… Kế đó Bonard cho xuất bản tờ báo thứ nhì, tờ Bulletin des Communes (Cáo trình các Làng Xã), tờ này được viết bằng chữ Hán và dùng để hiểu dụ dân chúng. Chính vào lúc này, chính quyền Pháp muốn cho xuất bản một tờ báo bằng chữ quốc ngữ, nhưng vì chữ quốc ngữ có dấu nên phải cho đúc ở bên Pháp, mãi tới cuối năm 1864 vẫn chưa xong, do đó, trong khi chờ đợi Trung Tướng Hải Quân Roze cho xuất bản một tờ báo thứ ba mang tên “Bulletin du Comité agricol et industriel de la Cochinchine” (Kỷ yếu của Ủy Ban Canh nông và Kỹ nghệ ở Nam Kỳ) nhằm mục đích nghiên cứu nông nghiệp và công nghệ ở xứ này. Cụ Trương Vĩnh Ký chính là người Việt nam đầu tiên làm trợ bút cho tờ báo bằng Pháp ngữ này. Rồi tới khi Kerguda sang làm Thống Đốc Nam Kỳ (Gouverneur de la Cochinchine) và có lời mời Trương Vĩnh Ký ra làm quan, nhưng cụ từ chối và XIN LẬP một tờ báo quốc ngữ mang tên là Gia Định Báo. Lời yêu cầu của cụ được chấp thuận và Nghị định cho phép xuất bản được ký ngày 1-4-1865, nhưng không phải ký cho Cụ mà lại ký cho một người Pháp tên là Ernest Potteaux - một viên thông ngôn làm ở Soái phủ Nam Kỳ. Và phải đến ngày 16 tháng 9,1869 mới có Nghị định của Thủy sư Đô đốc Ohier ký giao hẳn tờ Gia Định Báo cho cụ Trương Vĩnh Ký đứng làm chủ biên. Qua sự việc này, tờ Gia Định Báo đã chính thức được coi là tờ báo thủy tổ của báo chí nước ta.

NHỮNG TRANH CÃI VỀ NGÀY SỐ GIA ĐỊNH BÁO ĐẦU TIÊN ĐƯỢC ẤN HÀNH

Liên quan tới chi tiết này có rất nhiều nguồn tin khác nhau, có tác giả như cụ Đào Trinh Nhất thì cho rằng số đầu tiên được ấn hành năm 1867, một số tác giả và nhà nghiên cứu khác lại cho rằng ngày 1-4-1865 mới là đúng, và gần đây nhất thì có người đưa ra giả thuyết, vẫn là giả thuyết thôi vì chưa có gì xác minh rõ ràng là sự thật nằm ở đâu, là ngày 15-4-1865. Tuy nhiên nếu xét cho kỹ thì giả thuyết 1867 là hoàn toàn không thích đáng, còn ngày 1-4-1865 thì cũng không hợp lý vì có lẽ nào ngày ký giấy phép lại cũng là ngày phát hành tờ báo, chả lẽ in báo trước rồi mới xin phép; do đó, ngày phát hành số 1 của Gia Định Báo hợp lý nhất là ngày 15-4-1865. Nói hợp lý là vì tờ Gia Định Báo chỉ có 4 trang giấy, chứ không dày gì cho lắm, nên thời gian hai tuần lễ đủ để in và phát hành. Ngoài ra còn một dẫn chứng dưới đây có thể coi là phần nào xác định thời điểm 15-4-1865 nói trên là chính xác:

Dẫn chứng này có thể coi là một dẫn chứng bằng một sự việc: đó là, trong khỏang thời gian từ 1968 tới ngày giải phóng (1975), những người bán sách cũ kỳ cựu như các ông Trần Công Liễu, Nguyễn Văn Thực… bà Ký, ông Tư Chà vv… đều biết rất rõ rằng có một người pháp tên là Harmand, làm thầy giáo ở một trường tây, đã ra giá thọat đầu từ 500 đô la để tìm mua số 1 của Gia Định Báo, mà theo lời người đó một thư viện lớn ở Pháp đang thiếu, và chính người Pháp này đã cho biết số 1 GĐB ông ta đang tìm là ra ngày 15-4-1865. Nhiều năm qua đi mà số báo, chỉ gồm có bốn trang, kỳ quái đó cũng vẫn biệt tăm, giá tiền tăng dần và đến ngày giải phóng thì nó lên tới 5000 Mỹ kim cho 4 trang giấy đó. Đây là một việc mà những người chơi sách nhiều tuổi ở thành phố chúng ta có thể còn nhớ, trong số đó có tôi và ông bạn tôi là chủ nhà sách Alpha, ông Lý Thái Thuận, một tên tuổi không xa lạ gì với giới xuất bản sách báo ở Saigòn cũ.

Gần đây, mới cách đây khoảng 4 tháng có một bài báo đăng trên tờ Thế giới mới cho rằng (tác giả đã viết là xác định rằng) Gia Định Báo là tuần báo và phát hành 2 hay 3 kỳ một tháng. Điều này không chính xác vì đã là tuần báo thì ít nhất cũng phải 4 kỳ một tháng chứ làm gì có tháng nào chỉ có 3 tuần, phải không thưa quý vị? Và điều mà chúng ta có bằng chứng ngay trước mắt ngày hôm nay là một số Gia Định Báo mà tôi xin chuyển đến cho từng vị một nhìn tận mắt để có thể tin được. Đây là số GĐB đề ngày 22 tháng Mưòi Hai (Décembre) 1896. Sau hàng chữ này có con số 201 mà tôi không dám chắc có phải là số của tờ GĐB thứ 201 hay không. Hơn nữa ở phía bên trái lại đề ngày 18 tháng Mười Một, thì cũng không biết có phải đây là ngày Âm lịch cũa ta hay không? TUY NHIÊN CÓ MỘT ĐIỀU CHÍNH XÁC LÀ Ở MẶT TRƯỚC CÓ ĐỀ RÕ: NGÀY PHÁT NHẬT TRÌNH, MỖI THÁNG IN 4 KỲ CỨ NGÀY THỨ BA THÌ PHÁT. Vậy là 4 kỳ thì đúng là tuần báo rồi, chứ có hai hay ba kỳ thì hơi bị ít đúng.

Bây giờ tôi xin nói qua về nội dung GĐB. Qua một số tài liệu mà tôi có dịp đọc trong sách báo cũ thì, vào lúc đầu, nội dung GĐB chia làm hai phần: - Phần Công Vụ dịch và đăng tải các nghị định, thông tư, của chính phủ vừa ban hành – chính phủ đây là chính phủ Pháp mũi lõ chứ không có tý mũi tẹt nào. - Phần Hai là phần Tạp Vụ Linh Tinh đăng tải nhiều tin tức trong xứ. Tờ GĐB in khổ giấy 23 cm x 30 cm và số trang thay đổi từ 4 đến 12 trang. Tuy nhiên số báo mà chúng ta đang có trong tay thì khổ giấy lại là 28 cm x 38 cm.

Đến khi lọt vào tay Sĩ Tải Trương Vĩnh Ký thì mới thấy xuất hiện một cách sơ sài những bài vở về cổ tích, thi ca, nghị luận vv… của Thế Tải Trương Minh Ký, Tôn Thọ Tường, Huỳnh Tịnh Của vv…

Cho tới số chúng ta đang có trong tay GĐB vẫn chia làm 2 phần Công Vụ và Tạp Vụ.

Phần Công Vụ gồm các nghị định, các đạo dụ, các tin giây thép của hãng thông tấn Hanas’, tin tức về cấp bằng, thăng chức, đổi chỗ, cho nghỉ việc, và các loại biên bản mọi loại phiên họp của hội đồng quản hạt.

Phần Tạp Vụ gồm những mục chính phủ: các lời dạy bảo, các lời rao có tính cách hành chánh liên quan tới thuế má, giá gạo, hàng hóa, trích lục các báo cáo về tình hình canh nông, kỹ nghệ, thương mại của các địa phương, hoặc các bài tường thuật về các cuộc vui, các tang lễ vv…

Thời gian không có nhiều, tôi chỉ xin trích một vài tư liệu điển hình như dưới đây:

- GIÁ MUA NHẬT TRÌNH (tức là GĐB)

Ai muốn mua thì nói cho phòng thông ngân dinh quan Thống đốc Nam-kỳ biết tên họ chỗ mình ở. Một năm giá 6$67, sáu tháng 3$33, ba tháng 1$07.

- THĂNG BỔ XỬ TRÍ

Vì lời định quan Thống-đốc Nam-kỳ, ngày mồng một Decembre 1896: Nguyễn-Văn-Vận, đội coi khám Mỹ-tho, phải cách chức.

Xin trích dưới đây vài thí dụ về phần Tạp Vụ:

- NHỊ THẬP TỨ HIẾU DIỄN CA – Vĩnh-Thuận Hồ-Khẩu – Lý-công soạn (1)

10. Hán Khương-thị nhà còn lão mẫu
vợ họ Bàng vẹn đạo chữ tùng.
Mẹ thường muốn uống nước sông,
vợ tằng đi gánh thay chồng chìu cô…

(1) Vĩnh-thuận, Lý - văn - Phức bái soạn

- NHÀ IN BÁN SÁCH MỚI CỦA ÔNG CLAUDE VÀ CÔNG TI

Tại đường Catinat số 99

---

Kính cho thiên hạ hay sách Pháp học tân lương của Thế-tải Trương-minh-Ký làm dạy học cho mau thông mau hiểu tiếng Phansa bây giờ bán một đồng rưỡi bạc một cuốn lớn 312 trương. (Cours gradué de langue Francaise-Annamite…).

Tôi xin hết lời ở đây, ước mong rằng quý vị đã có một ý niệm đầu tiên về tờ báo được coi là thủy tổ của báo chí nước ta.