Mới đây, một bà giáo trước đây dạy học tại một trường tư dạy tiếng Pháp, đã mang tặng cho tôi cuốn này. Khi trao cuốn sách, bà nói: “Tặng cho anh một cuốn kể truyện Saigon 10 năm trước khi anh ra đời và 10 năm sau khi anh ra đời”. Có sách mới là tôi đọc ngay, hơn nữa tôi lại biết kẻ chủ biên là Philippe Franchini, là chủ nhà hàng Continental và là một anh Tây người Corse, nên tôi đọc vội để xem anh ta nói gì. Đọc lướt qua tôi thấy hay hay còn có 1 số chi tiết hấp dẫn nên hôm nay tôi xin giới thiệu. Tuy là sách mới in năm 1992 nhưng lại nói những chuyện cũ của 8, 9 chục năm trước, khi Saigon bị những người Pháp thuộc địa gọi là Đô Thị Trắng, Thuộc Địa Đẹp…

Cuốn sách này khổ 14 x 21cm và dày 260 trang, và được chia làm 5 phần:

Phần I: Lời nói đầu từ trang 10 đến 25 nói về Saigon Trắng (ý nói của bọn da trắng), Saigon Lai (nói về lũ Tây lai) và Saigon Đỏ (nói về các lực lượng cách mạng).

Phần II: Từ trang 26 đến 134 mang tựa đề là: Thuộc Địa Đẹp gồm 5 chương:

Chương I : nói về Đô Thị Trắng tức là Saigon và khoảng thời gian 1920-1925 ngay sau Đệ nhất Thế Chiến 1914-1918. Chương này nói về đủ mọi sự. Saigon vào thời điểm đó, có 1 chi tiết hấp dẫn đáng lưu ý là cái tên đường Catinat (đường Đồng Khởi hiện nay) là do Đô Đốc Thống Đốc de La Grandière đặt vào ngày 1 tháng 2 năm 1865 và là tên 1 cái chiến thuyền đã tham chiến năm 1856 ở Tourane (Đà Nẵng) và năm 1859 ở Saigon. Đây quả là 1 chi tiết lý thú ít người để ý hay biết.

Chương II : nói về cộng đồng người Tây ở Đảo Corse tới làm ăn sinh sống ở Saigon vào thời điểm đó, và người chủ biên sách này, Franchini, cũng là 1 người Tây Corse.

Chương III : nói về Paul Bernard, một người phụ tá của toàn quyền Merlin, đã đến Hà Nội năm 1923 và được coi là một người có nhiều đóng góp về kinh tế và là 1 người Tây Thuộc địa có cái nhìn ôn hòa, với nhiều tính cách hòa đồng khá tốt đẹp.

Chương IV : nói về Gái Saigon và bọn Tây Thuộc Địa, chương này khá hấp dẫn đối với người nào muốn nghiên cứu về mấy em Me Tây.

Chương V : rất hấp dẫn vì nói về André Malraux ở Saigon, André Malraux là một nhà văn có tiếng của Pháp sinh ở Paris năm 1901 và qua đời năm 1976. Ông là một nhà văn lớn và là tác giả của các cuốn sách nổi tiếng như Kiếp người (La Condition humaine), được giải Goncourt 1933, Con đường hoàng gia (La voie royale) vv… Trong thời đệ nhị thế chiến, ông luôn có mặt bên cạnh tướng De Gaule và đã từng làm Bộ Trưởng Bộ Văn Hóa từ năm 1958 tới 1959 và năm 1996, di hài của Malraux đã được đưa vào an nghỉ ở Điện Panthéon.

Tuy nhiên khi A.Malraux tới Saigon vào tháng 7 năm 1984 thì ông lại bị một đối thủ là de Lachevrotière gọi là “kẻ hoại mỹ, quân cướp đền” vì ông bị tòa án Phnom Penh kết án 3 năm tù và 5 năm cấm cư trú ở Đông Dương vì tội lấy một số phù điêu ở Bantay Srei ở Angkor. A. Malraux tới Saigon để kháng cáo với tòa Saigon và án 3 năm đã được giảm xuống còn có 1 năm và được hưởng án treo. Vụ án và kinh nghiệm sống ở Saigon đã khiến ông có quyết định mở một chiến dịch để tố cáo sự vi phạm và các điều bất công của chế độ thuộc địa. Ông liền trở về Pháp và vào tháng hai năm 1925, ông lại trở lại Saigon cùng với vợ là bà Clara để cùng quyết tâm ra một tờ báo để tranh đấu. Và ngày 17 tháng 6, 1925 tờ Indochine chào đời. Cùng làm báo này với Malraux là Paul Monin và Jean de la Batie. Với tờ Indochine này, Malraux quậy tung lên và tố cáo đủ thứ. Tuy nhiên ông cũng phải đối đầu với những kẻ thù rất có thế lực và dần dần tờ báo bị tẩy chay, ông và các cộng sự viên không còn tìm được một nhà in nào để in báo nên đành phải chịu không ra định kỳ như trước và phải ra báo lúc có, lúc không dưới cái tên mới là Indochine Enchaînée (Đông Dương bị cùm xích) và đến ngày 24 tháng 12, 1925 thì tờ báo thực sự bị đình bản. Đây là 1 chi tiết ít thấy ai nói tới ở nước ta và nếu giờ này mà tìm được hai tờ Indochine và Indochine Enchaînée thì quả thực là rất thích thú.

Phần III: có tựa đề là “Ngọn gió mới” và gồm 3 chương.

Chương I: nói về thành phần cư trú, giới trung lưu và cuộc sống khó khăn ở Saigon.

Chương II: nói về các hoạt động cách mạng và được đặt tên là Saigon Đỏ.

Chương III: nói về các con đường cách mạng.

Phần IV: là phần kết gồm 2 chương. Một chương nói về Saigon thời Nhật và chương chót nói về việc Saigon đã đổi chủ sau năm 1975 và đã được mang tên mới là Thành phố Hồ Chí Minh.

Phần V: là phần phụ bản gồm 2 bản đồ, 1 bảng kê dân số, 1 niên biểu tính từ năm 1540 (thế kỷ thứ 16) khi những người Bồ Đào Nha lần đầu tiên đặt chân đến Đàng Trong, cho tới năm 1945. Phần này rất hay và tốt cho những ai nghiên cứu lịch sử, 1 bản dịch 1 số từ và 1 số câu từ tiếng Việt ra tiếng Pháp, 1 bản thư tịch cho biết tên các sách đã được tham khảo, 1 bản tiểu sử các tác giả có bài viết trong sách và cuối cùng là bản mục lục.

Đây là một cuốn sách có lợi ích về mặt nghiên cứu xã hội, chính trị và lịch sử vì hình như các sách sử của chúng ta hiện có không nói gì nhiều về khoảng thời gian này ở Nam Kỳ và ở Saigon ngày trước.

Trích Hồi Ký 60 năm chơi sách, chương VI

Vũ Anh Tuấn