(PIRATES ET REBELLES AU TONKIN)

Binh sĩ của chúng ta ở Yên-Thế (Nos soldats au Yên -Thế)

    Cuốn này tôi có được cũng là do ông bạn trung thương gia mang từ Pháp về, thoạt đầu ông ta cũng đòi giá trên trời dưới biển, nên tôi đã để ông chào khắp nơi, và đúng như tôi dự đoán, sau khi không thấy ai dám ôm, ông trở lại và để cho tôi có 100 đô mẽo. Tôi tuy không thích lắm vì sách chỉ có vài minh họa và vài tấm bản đồ tổng cộng có 11 thứ, nhưng tôi vẫn mua vì dù sao thì cũng là một “cụ sách” 122 tuổi (1892), và hai triệu đô mít thì lúc này cũng chẳng ghê gớm gì, ai cũng có thể có, nhưng một cuốn sách 122 năm tuổi thì không phải lúc nào cũng có được.

     Có cuốn sách trong tay, tôi dành ngay cho nó 3 giờ đồng hồ để du hành qua sách và thấy nó cũng không dở và là cả một kho tài liệu cho những nhà nghiên cứu lịch sử nghiên cứu cuộc khởi nghĩa của Đề Thám. Tác giả là một Đại Tá Pháp tên là Frey (*). Vì là một quân nhân và sĩ quan cao cấp, ông ta viết một cách rất là nhà binh và mô tả rất chi tiết địa hình, địa thế vùng Yên Thế và nghĩa quân của Đề Thám, và vì lý do này, sách rất tốt cho những ai nghiên cứu về cuộc nổi dậy của Đề Thám. Vài chục năm trước tôi cũng đã có lần đọc mấy cuốn sách về cuộc đời ly kỳ hấp dẫn của Đề Thám – Hoàng Hoa Thám (1862-1913) và  còn nhớ mãi mấy câu thơ trường phái Thiên Cữu dưới đây:

Ở đây là đất ông Đề,

Tây lên thì có, Tây về thì không.

Thăm ông chỉ có câu này,

Thề cùng giặc Pháp có mày không tao.

    Cuốn sách này khổ 12 x 18  và dày 351 trang, chủ yếu là nói về cuộc chiến giữa Galliéni và Đề Thám và gốm 1 phần Dẫn nhập và 4 chương như dưới đây:

    Chương 1.- Nói về Yên Thế từ trang 1 tới trang 38

    Chương 2.- Nói về Thổ Phỉ ở Bắc Kỳ từ trang 39 tới trang 106

    Chương 3.- Nói về các chiến dịch ở Yên Thế trong những năm 1890 và 1891 từ trang 107 tới trang 290

    Chương 4.- Kết luận từ trang 291 tới trang 304

    Ngoài ra còn có 3 phần Phụ trương:

    Phần 1.-  Nói về chi tiết cuộc hành quân ngày 6 tháng 1, 1890 chống lại các toán quân của Cao Thương và Lược Hà từ trang 305 tới 315

    Phần 2.-  Nói về các chi tiết về ba đạo quânvà những chỉ thị đặc biệt của Đại Tá chỉ huy trưởng từ trang 316 tới trang 320

    Phần 3.-  Nói về diễn tiến các cuộc hành quân từ trang 321 tới trang 350.

        Cuốn sách này chỉ có duy nhất một yếu điểm là không có nhiều minh họa như phần lớn các sách về Đông Dương khác, tuy nhiên nó vẫn cung cấp rất nhiều tài liệu cho những ai quan tâm nghiên cứu về cuộc đời cực kỳ ly kỳ và ba chìm bẩy nổi, nhưng cũng cực kỳ hùng tráng và ái quốc của Hùm Thiêng Yên Thế cho tới năm 1913 khi ông bị ba tên ba tàu ám sát chết…                                                                

(*)  FREY (Henri-Nicolas) sinh năm 1847, có sang  Bắc Kỳ và có tham gia những trận đánh ở Yên Thế hồi năm 1890, năm 1893 được thăng  Thiếu Tướng và năm  1900 được thăng Trung Tướng. Đã viết tất cả 7 cuốn sách về Việt Nam.                                                                           

Trích Hồi ký 60 năm chơi sách, chương VI

Vũ Anh Tuấn